Giriş

Avrupa Birliği (AB), Yeşil Mutabakat (European Green Deal) kapsamında sürdürülebilirlik hedeflerini güçlendirmek için kapsamlı düzenlemeler hayata geçirmektedir. Bu bağlamda, 18 Temmuz 2024’te yürürlüğe giren Sürdürülebilir Ürünler İçin Eko-Tasarım Yönetmeliği (ESPR-Regulation (EU) 2024/1781), ürünlerin çevresel etkilerini minimize etmeyi amaçlayan bir çerçeve sunar. ESPR, eski Eko-Tasarım Direktifi’ni (2009/125/EC) genişleterek, enerjiyle ilgili ürünlerin ötesinde neredeyse tüm fiziksel mallara (gıda, yem ve ilaç hariç) uygulanır. Bu yönetmelik, ürünlerin dayanıklılığı, onarılabilirliği, geri dönüştürülebilirliği ve genel çevresel ayak izini azaltmayı hedefler.

Öte yandan, Yaşam Döngüsü Değerlendirmesi (LCA-Life Cycle Assessment), bir ürünün ham madde çıkarımından başlayarak üretim, kullanım, geri dönüşüm ve atık yönetimine kadar tüm yaşam döngüsündeki çevresel etkilerini sistematik olarak analiz eden bir yöntemdir. Bu makalede, ESPR ile LCA arasındaki ilişkiyi inceleyerek, LCA’nın ESPR uyumunda nasıl temel bir rol oynadığını ele alacağız. Bu ilişki, AB’nin döngüsel ekonomi stratejisinin çekirdeğini oluşturur ve işletmelere sürdürülebilir tasarım için veri odaklı bir yaklaşım sunar.

ESPR Nedir ve Ne Getirir?

ESPR, ürünlerin AB pazarına sunulmasını sürdürülebilirlik kriterlerine bağlayan bir çerçeve düzenlemedir. Temel özellikleri şunlardır:

• Eko-Tasarım Gereklilikleri: Ürünlerin dayanıklılık, yeniden kullanılabilirlik, enerji ve kaynak verimliliği, geri dönüştürülebilirlik gibi yönlerini düzenler. Bu gereklilikler, ürün gruplarına özgü delege edilmiş eylemlerle (delegated acts) detaylandırılır ve 2024-2027 çalışma planı kapsamında öncelikli ürünler (tekstiller, mobilya, elektronik, emir-çelik, alüminyum) için uygulanacaktır.
• Dijital Ürün Pasaportu (DPP): Ürün bilgilerini (malzeme bileşimi, çevresel etki verileri, onarım talimatları) QR kod gibi araçlarla erişilebilir kılan bir sistem. Bu, tedarik zincirinde şeffaflığı artırır ve uyumu doğrular.
• Satılmayan Ürünler ve Yasaklar: Satılmayan ürünlerin yok edilmesini yasaklar (örneğin, giyim ve ayakkabı için 2026’dan itibaren) ve yeşil kamu ihalelerini teşvik eder. Yönetmelik, AB’nin 2050 karbon nötr hedefine katkı sağlar.

LCA Nedir?

LCA, bir ürünün yaşam döngüsü boyunca (cradle-to-grave) çevresel etkilerini ölçen standartlaştırılmış bir yöntemdir (ISO 14040/14044 standartlarına göre). Bu analiz, sera gazı emisyonları, kaynak tüketimi, su kullanımı, atık üretimi gibi faktörleri kapsar. LCA, ürün tasarımında iyileştirmeler için veri sağlar ve çevresel ayak izlerini (örneğin, karbon ayak izi, malzeme ayak izi) hesaplar. AB’de, Ürün Çevresel Ayak İzi (PEF-Product Environmental Footprint) gibi araçlar LCA metodolojisine dayanır

ESPR ile LCA Arasındaki İlişki

ESPR ile LCA arasındaki ilişki, tamamlayıcı ve zorunlu bir nitelik taşır. ESPR, ürünlerin sürdürülebilir olmasını emrederken, LCA bu gereklilikleri ölçmek ve doğrulamak için temel araçtır. Özellikle:

• Çevresel Etki Değerlendirmesi: ESPR, ürünlerin yaşam döngüsü etkilerini azaltmayı zorunlu kılar; LCA ise bu etkileri (emisyonlar, kaynak kullanımı) nicel olarak hesaplar. Örneğin, ESPR’nin performans gereklilikleri (dayanıklılık, geri dönüştürülebilirlik) LCA verilerine dayanarak belirlenir ve iyileştirilir.
• DPP Entegrasyonu: LCA sonuçları, DPP’ye entegre edilerek ürün bilgilerinin şeffaf olmasını sağlar. Bu, tedarik zincirinde izlenebilirlik yaratır ve zararlı maddelerin (substances of concern) takibini kolaylaştırır.
• Uyum ve Teşvikler: LCA, ESPR uyumu için zorunlu veri kaynağıdır; işletmeler LCA yoluyla çevresel sıcak noktaları (hotspots) belirleyerek sürdürülebilir tasarımı optimize eder. Bu ilişki, döngüsel ekonomi hedeflerini destekler ve AB’nin genel sürdürülebilirlik stratejisinde merkezi rol oynar.

Özetle, LCA ESPR’nin “veri omurgası”dır: Yönetmelik sürdürülebilirlik standartlarını belirlerken, LCA bu standartlara ulaşmak için kanıt tabanlı analiz sağlar.

Örnekler ve Uygulamalar

• Tekstil Sektörü: ESPR, tekstillerde geri dönüşüm oranlarını artırırken, LCA ürünün yaşam döngüsü emisyonlarını hesaplayarak tasarım değişikliklerini (örneğin, geri dönüştürülmüş malzeme kullanımı) doğrular.
• Elektronik Ürünler: LCA, elektronik cihazların enerji verimliliğini ve atık azaltımını değerlendirir; ESPR ise bu verilere dayanarak onarılabilirlik gerekliliklerini uygular.
• Demir-Çelik: ESPR çalışma planında yer alan bu ürünler için LCA, karbon ayak izini minimize etmek üzere kullanılır.

Zorluklar ve Faydalar

Zorluklar: LCA’nın karmaşıklığı ve veri toplama maliyeti, özellikle KOBİ’ler için yük olabilir. Ancak, faydalar ağır basar: LCA, rekabet avantajı sağlar, kaynak tasarrufu yaratır ve şeffaflığı artırır. ESPR-LCA entegrasyonu, işletmelere yenilik fırsatları sunar .

Sonuç

ESPR ile LCA arasındaki ilişki, AB’nin sürdürülebilirlik vizyonunun temelini oluşturur: ESPR kuralları koyarken, LCA bu kuralları uygulanabilir ve ölçülebilir kılar. İşletmeler, LCA’yı erken benimseyerek ESPR uyumunu sağlayabilir ve rekabet avantajı elde edebilir. Gelecekte, bu entegrasyon AB’yi küresel sürdürülebilirlik lideri konumuna taşıyacaktır. Daha fazla bilgi için Avrupa Komisyonu’nun ESPR sayfasını ziyaret ediniz.